Görsel sanatlar içerisinde sayabileceğimiz mimarlık ile duygu ve düşünceleri yazıya dökme sanatı olarak adlandırabileceğimiz edebiyat arasındaki ilişki ve birbirlerini nasıl etkiledikleri, geçmişte birçok mimar tarafından ele alınan ve merak edilen bir konu olmuştur.
Birçok yazarın, mimarın ve hem yazar hem de mimar olan insanların da zaman zaman dile getirdiği gibi, edebiyat ve mimarlık arasında benzerlikler olduğunu söyleyebiliriz. Bu benzerlikleri birer başlık altında saymak istersek bunlara örnek olarak form/biçim, içerik ve yaratım sürecini gösterebiliriz.
Özellikle şiir alanında gözlemlenebilen form; edebiyatta karşımıza dörtlükler, beyitler veya satırbaşları şeklinde ortaya çıkabilir. Aynı zamanda form’u, edebiyat için üslup olarak da yorumlayabiliriz. Nasıl ki edebi bir üründe üslupla beraber o konunun ele alınışı, işlenişi, yorumlanışı değişiyor ve eserdeki bir konunun ortaya konuşu yazarlar arasında farklılık gösteriyorsa; mimarlıkta da üslup değişimi, yapının kullanım şekliyle alakalı olarak mekan organizasyonu da farklılık gösterebilmektedir.
İçerik bakımından yaklaşacak olursak, hem mimarlıkta hem de edebiyatta, ortaya konan ürünlerin insan merkezli olduğunu, ikisinde de düş gücünün oynadığı önemli rolü ve yaratıcılığın etkisini saymak mümkündür.
Mekan ise, hem mimarlık için hem de edebiyat için hayati bir kavramdır. Kurmaca mekan ile mimari mekan kurgusu arasında; çokkatmanlılık, çağın ruhunu taşıma, çağrışım yapma gibi ortaklıklar olduğunu söyleyebiliriz.
Mekan kavramının mimarlık ve edebiyatın kesiştiği noktadaki rolünün, diğer kavramlardan daha kapsamlı ve daha farklı olduğunu söylemek mümkün. Bu noktada Yunanca kökenli bir terim olan ekfrasis kavramından da bahsetmek doğru olacaktır. Ekfrasis ya da ekphrasis; kimi kaynaklarda “gerçek ya da hayali bir nesnenin, genişletilmiş ve detaylandırılmış edebi tanımlaması” olarak açıklanır.
Edebi bir eserdeki bir mekanın, mimari bir mekana dönüştürülmesini veya mevcut bir mimari mekanın ya da yapının edebi bir yazınsal anlatım ile yeniden yazı üzerinde inşa edilmesini, ekfrasis kavramına örnek olarak gösterebiliriz. Bu kapsamdaki sınırlı sayıdaki örneklerden biri de Dante’nin İlahi Komedya’sının mimari proje haline getirildiği Danteum projesi çalışmasıdır.
Danteum, Mussolini Yönetimi’nin isteği ile Giuseppe Terragni tarafından Dante Alighieri anısına tasarlanmış, 1942 Roma Sergisi’nde sergilenmiş ancak inşa edilmemiştir. Danteum, kendisi ekfrastik bir metin olan İlahi Komedya’nın fiziksel mekâna olmasa bile mimari temsile aktarılmış bir yorumudur.
İlahi Komedya; üç aşamadan oluşur. Bunlar Cehennem, Araf ve Cennet’tir. Cehennem’e giden yol ise Karanlık Orman’dan geçer. Bu mekan Danteum’da sık ve dar aralıklı kolonlar ile kendini göstermiştir.
Danteum örneğinden yola çıkılarak, ülkemizde de belli bir tema çerçevesinden seçilecek bir metin, bir mimari projeye dönüştürülebilir. Dahası, bu konuda çeşitli yaş ve meslek gruplarından fikir alınıp yapılacak olan proje adına yarışmalar düzenlenebilir. Örneğin; kentsel metinler kentsel projelere dönüştürebilir. Bu da o kent ve kentli için anlamlı olacaktır.
Tüm bu fikirlerin ve çalışmaların çıkış noktası, yine mimarlık ve edebiyat ilişkisine dayanmakta. Nazım Hikmet’in, oğlu Mehmet Fuat’ı mimarlığa yönlendirmesi, kendisinin de eğer imkanı olsa mimarlık okumak istediğini söylemesi, mimarlığın edebiyat gibi sanat ruhu içerdiğini göstermektedir.
İnsanlık var olduğu günden bugüne ne mimarisiz ne de edebiyatsız olamamıştır. Yani; mimarlık tarihinde, ilk yapılar arasında sayabileceğimiz örneklerden biri mezarlıklardır ve yine insanoğlu mağaraların duvarlarına bir şeyler kazıyarak anlaşmaya çalışmıştır.
Yazmaya ilgi ve tutku duyan herkesin, Demirtaş Ceyhun’un “Yeniden dünyaya gelecek olsam, gene mimarlık okumak ama edebiyatla uğraşmak isterdim.” cümlelerine katılacağını sanırım söylemek mümkündür.
Kaynakça
- Sönmez, Funda Uz. Mekanın Yazınsallığı ve Bir Taşkışla Deneyimi. [yazan] Arredamento Dergisi.
2007, s樂威壯 ayı 200, s. 53. - Reference, Oxford. Oxford Reference. [Çevrimiçi]
http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780199545568.001.0001/acref-
9780199545568-e-2365?rskey=P4Mgbu&result=2382. - Somer, Pelin Melisa. Doktora Tezi. Metinden Görsele Mimaride EKfrasis. s.l. : İstanbul Teknik
Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Haziran 2015, s. 107. - Somer, Pelin Melisa. Doktora Tezi. METİNDEN GÖRSELE MİMARİDE EKFRASİS. s.l. : İstanbul Teknik
Üniversites, Fen Bilimleri Enstitüsü, Haziran, 2015, s. 115. - Ceyhun, Demirtaş. Demirtaş Ceyhun. [yazan] TMMOB MİMARLAR ODASI. Edebiyatçı Mimarlar
Antolojisi. 2008.